Wat zijn de filosofische methoden?

Wat doet een filosoof? Hoe gaat de filosoof op zoek naar wijsheid? Daar heeft hij verschillende methoden voor. De bekendste is misschien wel de ‘socratische methode’, vernoemd naar de Griekse filosoof Socrates (469 v. Chr. – 399 v. Chr.). De ondervraagde komt bijvoorbeeld met een definitie van het begrip ‘moed’, of ‘rechtvaardigheid’. Door middel van zijn vragen stelt Socrates die definitie vervolgens op de proef. Deze methode wordt tot op de dag van vandaag gebruikt door zogeheten ‘socratisch gespreksleiders’. Een andere methode van filosofisch onderzoek is het gedachte-experiment. Dat is een fictieve situatie waarmee de filosoof zijn denken toetst en tot het antwoord van een filosofische vraag probeert te komen. Een bekend gedachte-experiment is dat van Achilles en de schildpad, bedacht door de Griekse filosoof Zeno van Elea.

De socratische methode is in alle situaties, waarin een probleem, vraag, of verbeterpunt wordt besproken, geschikt. Om te bevorderen dat de gestelde vraag goed wordt uitgediept en van meerdere kanten wordt benaderd, gelden de volgende voorwaarden: de deelnemers denken en spreken op eigen gezag, deelnemers proberen kort en bondig te zijn, deelnemers zijn oprecht, deelnemers spannen zich in om de ander te begrijpen, deelnemers streven naar consensus. In een Socratisch gesprek zijn vijf fasen te onderscheiden: het formuleren van de vraag of het probleem, het selecteren en uitwerken van een voorbeeldervaring, het verwoorden van de relatie tussen vraag en voorbeeld, het onderzoeken van argumenten, het vinden van een antwoord of inzicht.

Filosofische methoden zijn onder andere de deductieve methode, zoals gebruikt door de Grieken, die van het algemene naar het bijzondere gaat. Daarnaast is er de inductieve methode, die vanuit waarnemingen naar algemene regels gaat, zoals gebruikt door Galileo. Russel definieert wetenschap als het ontdekken van bepaalde feiten over de wereld door middel van observatie en het opstellen van wetten die deze feiten met elkaar verbinden, waardoor het uiteindelijk mogelijk wordt om toekomstige gebeurtenissen te voorspellen.

Gaan zij speculeren over empirische verschijnselen. Vooronderstellen zij empirische feiten in hun argumentatie. Analyseren zij uitsluitend concepten of doen zij ook aan a priori theorievorming. Welke rol spelen gedachtenexperimenten. Welke rol spelen hypothetische gevallen. Kan er een speciale status worden toegekend aan ‘paradigm case arguments’. Moet er gebruik worden gemaakt van formele methoden. Vormen intuïties overtuigende bewijzen voor filosofisch standpunten.

De filosofische methoden zijn onder andere het voeren van gesprekken waarin mensen onderzocht worden, het stellen van systematische vragen om onderzoek en reflectie teweeg te brengen, en het gebruik van de socratische methode. Enkele kenmerken van de socratische methode zijn: Er is een gespreksleider die de gespreksregels kent en toepast. Vanuit een ervaring of thema wordt gezamenlijk een geschikte uitgangsvraag geformuleerd, die het uitgangspunt en de focus van het onderzoek vormt. Eén voorbeeldervaring van de deelnemers wordt systematisch bevraagd op vooronderstellingen en principes. Uitspraken en argumenten worden precies geformuleerd. De leden van de onderzoeksgroep streven via argumentatie naar consensus. Het filosoferen/onderzoeksgesprek is een oefening in ‘phronesis’, praktische wijsheid. Een geschikte uitgangsvraag is een vraag die je kunt beantwoorden met behulp van een concreet voorbeeld uit je eigen ervaring, een interessante en betekenisvolle vraag, een algemene en fundamentele vraag die je kunt beantwoorden door na te denken. Een geschikte voorbeeldervaring is een ervaring die uit de eigen ervaring van een van de gespreksdeelnemers komt, een gebeurtenis waarbij de inbrenger zelf actief handelend of oordelend aanwezig was, en die geschikt is om te vertellen. Er zijn ook gespreksregels voor een socratisch gesprek, zoals dat de gespreksleider bepaalt wie het woord heeft, de gespreksleider bemoeit zich niet inhoudelijk met het gesprek, en dat het gaat om het gezamenlijke (zelf-)onderzoek.