Wat is de geschiedenis van het woord "toetje"?

Het moderne toetje is van heel ver gekomen. Er is niet veel bekend over wat de Oude Grieken of Egyptenaren in welke volgorde aten: vermoedelijk namen ze als afsluiting van hun maaltijd amandelen en fruit. Van de Romeinen is wat meer toetjestraditie overgeleverd: zij hadden een aparte naam voor het laatste gerecht. Als ‘mensa secundae’ aten ze onder andere gebak, vruchten, noten en kaas. Dat gold dan voor de welgestelde Romeinen. In een gewoon Romeins gezin zullen geen toetjes zijn gegeten. Ook in middeleeuws Nederland was er in eenvoudige arbeidersgezinnen geen plaats voor een lekker nagerecht. Er werd hooguit wat fruit gegeten, maar dan wel in gekonfijte vorm. Gewoon fruit, zo vreesden artsen, zou de maag te veel afkoelen. In de hoogste kringen werd van het nagerecht inmiddels wél veel werk gemaakt. Bijvoorbeeld door gelei, dat gemaakt werd uit de zwemblaas van vissen, na een lang proces van koken en zeven op te stijven tot een gewenste figuur. Dat kon een dier zijn, een bloem, een familiewapen of iemands beeltenis. In kookboeken uit de achttiende eeuw duiken geleidelijk aan meer puddingen op. Ze moesten eigenhandig worden gekookt of gebakken in een taartpan of een vorm. Een heel gedoe. Van toetjes die je kant-en-klaar in de winkel kon kopen was nog geen sprake. Tot afgrijzen van koks gingen mensen thuis toetjes maken. Toen eenmaal de gelatine en de maizena waren uitgevonden ging het snel. In Engeland, en later ook in Nederland, verschenen boeken waarin werd uitgelegd hoe je pudding eenvoudig in allerlei vormen kon modelleren. In 1899 opende Klaas Honig in Koog aan de Zaan een fabriek waar maisstijfsel, maizena en puddingpoeders werden gemaakt. Het werd allemaal nog makkelijker toen in 1956 Saroma op de markt kwam, een instantpuddingpoeder dat alleen nog hoefde te worden vermengd met melk en vervolgens kon worden stijfgeklopt. In deze periode kregen steeds meer mensen een koelkast zodat zuivelproducten langer konden worden bewaard. Ook dat droeg bij aan de onstuitbare opmars van het kant-en-klaartoetje.

Het woord toetje is ontstaan door het woord ‘toenemen’. Je neemt dus na het hoofdgerecht iets toe. In de volksmond werd dat verkleind naar het woord toetje. Toen werd de vraag “Nemen we nog iets toe?” veranderd in “Nemen we nog een toetje?” In de jaren ’70 kreeg het woord vooral grote bekendheid toen het merk Mona haar vla ging presenteren als toetje. Sindsdien is het woord erg populair geworden en noemen we vaak het nagerecht het ‘toetje’.

Een toetje is een gerecht dat je "toe" krijgt (nagerecht). Verkleind is dit een "toetje" geworden. Toetje is een verkleinwoord dat is afgeleid van het (voorzetsel)bijwoord toe – een bijzondere constructie die we verder vinden in een handjevol andere woorden, zoals uitje, voorafje, tussendoortje, ommetje en latertje. Dergelijke afleidingen zijn in het Nederlands pas in de loop van de negentiende eeuw ontstaan. Toetje in deze betekenis is wellicht ontstaan uit uitdrukkingen als: ‘Zullen we iets toe eten?’ dat veranderde in ‘Zullen we een toetje eten?’ Vóór Mona bestond het begrip "toetje" al wel, maar was het nog niet zo bekend. In de vijfde druk van de Van Dale uit 1914 is het woord al als "nagerecht" in het woordenboek opgenomen. De toetjes zoals we die tegenwoordig kennen zijn nog niet zo oud. Tegenwoordig is het meest gebruikelijke woord voor een nagerecht “toetje”. Pas toen Mona in 1973 op tv reclame ging maken raakte het woord toetje pas bekend. Toen kreeg deze benaming haar populariteit.

Het dessert is de vrolijke finale van elke maaltijd. In het Westen duurde het tot de 17e eeuw voordat het woord ‘dessert’ zijn intrede deed, letterlijk het moment waarop de tafel werd ‘leeggemaakt’ na het hoofdgerecht. In de middeleeuwen was het toetje niet altijd de laatste ronde. Oorspronkelijk draaide het dessert vooral om seizoensfruit. Al snel kregen zoete lekkernijen op basis van honing, cakes en koekjes de voorkeur.